گزارش تحلیلی مهر؛
نمره سیما در نخستین مناظره انتخاباتی
هنر شهر: نخستین مناظره انتخاباتی نامزدهای ریاست جمهوری سیزدهم روز گذشته به صورت زنده روانه آنتن شد؛ فارغ از عملکرد نامزدها در این رویارویی اقتصادی، تلویزیون در مقام میزبان چه عملکردی داشت؟
خبرگزاری مهر - گروه هنر- محمد صابری: «تهدید و فرصت» هر چند دوگانه ای کلیشه شده، جهت بررسی یک سوژه شمرده می شود اما در رویارویی با تجربه برگزاری «مناظره» و برای تبیین اهمیت آن، گریزی از توجه دادن به فرصت ها و تهدیدهای این قالب برنامه سازی نیست؛ قالبی که از یک سو فرصتی برای تضمین شور و حال برگزاری انتخابات و روشنگری اذهان مخاطبان برای رقم زدن انتخابی آگاهانه است و از طرفی تهدیدی بالقوه برای به انحراف کشاندن جریان سالم برگزاری یک انتخابات رقابتی و به تبع آن انتخاب مسئولانه، شمرده می شود.
به همین دلیل هم در بین برنامه های متنوع تدارک دیده شده برای نامزدهای حاضر در میدان رقابت انتخابات سیزدهمین دوره ریاست جمهوری در کنداکتور شبکه های مختلف تلویزیون، از همان ابتدا مشخص بود که مهم ترین و حساس ترین برنامه، هم برای نامزدها و طرفداران شان، هم برای مدیران و برنامه سازان رسانه ملی، همین «مناظره» خواهد بود.
اختصاص استودیوی ۱۱ تلویزیون بعنوان بزرگ ترین و مجهزترین استودیوی سازمان به این برنامه و حضور شخص رئیس سازمان در تمامی مراحل برگزاری و مقدماتی همچون قرعه کشی برای نوبت دهی به نامزدها، نشانه هایی از اهمیت بالای این برنامه برای رسانه ملی است.
حالا و بعد از برگزاری نخستین نوبت از مناظره های انتخاباتی سال ۱۴۰۰ میتوان مروری بر ابعاد رسانه ای و نه سیاسی این برنامه داشت؛ برنامه «مناظره ۱۴۰۰» فارغ از محتوای نه چندان گرم آن، که متأثر از کیفیت حضور نامزدهای مختلف و مواجهه آنها با مبحث «اقتصاد» بعنوان مبحث محوری این نوبت از مناظره بود، از نظر رسانه ای و در مختصات تلویزیونی آیا برنامه ای موفق بود؟ اگر دو رویکرد کلان «شورآفرینی» و «آگاهی بخشی» را بعنوان رسالت اصلی این قالب برنامه سازی در بستر تبلیغات انتخاباتی قلمداد نماییم، «مناظره ۱۴۰۰» چقدر توانست دراین زمینه توفیق کسب کند؟
در گزارش پیش رو به دنبال پاسخ به این پرسش ها هستیم.
یک مرور؛ از «مناظره» چه می خواهیم؟
اردیبهشت ماه ۸۸ بود که عزت الله ضرغامی رئیس وقت رسانه ملی، همزمان با تشریح برنامه های سیما در استقبال از انتخابات ریاست جمهوری آن سال، برای اولین بار خبر از برگزاری شش «مناظره جذاب تلویزیونی» داد. این مناظره ها، بازتاب ها و حواشی ریز و درشتی که به همراه داشت به واسطه استقبال میلیونی مخاطبان رسانه ملی امروز تبدیل به خاطره ای مشترک برای خیلی از ایرانی ها شده است و نیازی به بازخوانی مکرر جزئیات آن نیست اما همین پدیده که می توانست برای اولین بار فرصت مواجهه بی واسطه «مردم» با دنیای «سیاستمداران» را فراهم آورد، بزودی زیر سایه رویدادهای فرامتنی قرار گرفت.
عدم پایبندی به قواعد یک مناظره سالم از جانب شرکت کنندگان و مهم تر از آن ناتوانی مدیران رسانه ملی در مدیریت تبعات این عدم پایبندی، اصلی ترین دلیل این اتفاق بود. در چنین شرایطی برخی تحلیل ها و اظهارنظرها چنان سمت و سویی پیدا کرد که می رفت تا بساط چنین مناظره هایی برای همیشه از تلویزیون برچیده شود.
در این بین اما اظهارات عالی ترین مقام حکومت رنگ و بویی دیگر داشت؛ رهبر معظم انقلاب در خطبه های روز ۲۹ خرداد ۸۸ باآنکه به معترضان به مناظره های انتخاباتی «تا حدودی» حق دادند اما در ادامه صراحتاً تاکید کردند: «این مناظره ها توی دهن آن هایی زد که از بیرون تبلیغ می کردند این رقابت ها فرمایشی است و حقیقت ندارد. دیدند نه خیر حقیقت دارد و جدی است. البته آثار مثبتی داشت، عیوبی هم داشت.»
مقام معظم رهبری در ادامه به نکته مهمی اشاره کردند که می تواند بهترین معیار برای قضاوت درباره تحولات بعد از سال ۸۸ در حوزه برگزاری مناظره های تلویزیونی باشد؛ «اگر این جور مناظره ها در طول سال و در طول چهار سال ادامه داشته باشد، دیگر وقتی در هنگام انتخابات پیش آمد، حالت انفجاری پیدا نمی کند؛ همه ی حرف ها در طول زمان گفته خواهد شد، شنیده خواهد شد؛ نقدها، پاسخ ها، جواب ها. اینها محسنات این مناظرات بود که خیلی خوب بود؛ اما عیوبی هم داشت که این عیوب را باید برطرف کرد.»دکور مناظره های ۸۸ که برگزاری آن تجربه ای غریب را برای رسانه ملی رقم زد
مفهوم «مناظره» باآنکه تا قبل از خرداد ۸۸ اصطلاحی انتزاعی و تئوریک برای مخاطبان رسانه ملی محسوب می شد اما در این مقطع به ناگاه به پدیده ای جذاب و کارآمد بخصوص در نگاه جوان ترهایی که تصور و خاطره ای از مجادلات داغ تر سیاسی در دهه ۶۰ و در قاب تلویزیون نداشتند، تبدیل شد. این دستاورد که حداقل مزیتش مشارکت خیره کننده ۸۵ درصدی واجدان شرایط در انتخابات ریاست جمهوری دهم بود، البته سرانجامی غریب داشت و به دلایلی که بعد از گذشت بیشتر از یک دهه هنوز جای تحلیل و صدمه شناسی دارد، نتوانست تبدیل به یک «روند» در رسانه ملی شود و بعد از آن همه تلاش ها در زمینه تجربه گفتگوی چالشی و مناظره، در حد آزمون و خطا باقی ماند.
تلاش برای رسیدن به قالبی استاندارد برای برگزاری «مناظره» در قاب تلویزیون بعد از سال ۸۸ جدی تر شد و تولد برنامه هایی چون «رو به فردا» از شبکه سه که در ادامه به «دیروز، امروز، فردا» تغییر نام داد و یا «۴۵ دقیقه» در شبکه خبر و بعدها «راز» و «سیاست ایرانی» در شبکه چهار، در همان سالهای ابتدایی بعد از ۸۸ مرهون همین تلاش ها بود. تلاش هایی که امروز به سادگی میتوان حکم به نافرجامی آن داد چون که استمراری نداشت و شاید بنا بر این در سالهای اخیر، معدود بازمانده های این جریان همچون برنامه «زاویه» همچنان از تیررس حواشی و سوءبرداشت ها مصون نیستند و به سادگی در رویارویی با حاشیه ای ناخواسته، ناگزیر قربانی می دهند و فتیله «چالش» را پایین می کشند!
جالب تر این که قالب «مناظره» در فرایند برگزاری دو دوره انتخابات ریاست جمهوری بعد از سال ۸۸ در سال ها ۹۲ و ۹۶ به شکلی گرفتار قلب ماهیت شد و جای خویش را به «گفتگوی جمعی» داد. آزمون و خطا برای رسیدن به یک استاندارد جدید برای این گفتگوی جمعی، سال جاری هم ادامه یافت و «مناظره ۱۴۰۰» را از این زاویه میتوان آزمونی جدید برای یافتن خطاهای این سبک برگزاری «مناظره» قلمداد کرد.قالب «مناظره» در سال ۹۲ تبدیل به گفتگوی جمعی با نامزدها شد
در چنین شرایطی و با یادآوری تذکر رهبر انقلاب در سال ۸۸ باید اذعان نماییم که هنوز برای شنیدن همه «نقدها و پاسخ ها» در چارچوب گفتگوی رودررو و چالشی به اندازه کافی ورزیده نشده ایم و آنچه به صورت مصداقی در ادامه مرور خواهد شد، علاوه بر صدمه شناسی نخستین نوبت از مناظره های سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، روایت افسوسی است برای بی توجهی نسبت به یک قالب مهم و حتی حیاتی برای رسانه ملی.
آنچه روز گذشته و در چارچوب نخستین قسمت از مناظره های انتخاباتی روی آنتن شبکه یک سیما رفت را در ادامه و در سه محور «فضای بصری»، «طراحی کلی» و «اجرا» مورد نقد و بررسی قرار خواهیم داد، با تاکید بر این نکته بدیهی که آنچه مورد نقد قرار می گیرد ناظر به عملکرد «رسانه ملی» است و ارزیابی محتوای گفته ها و جدل های مطرح شده میان نامزدهای ریاست جمهوری در این گزارش کوتاه مدنظر نبوده و نیست.
فضای بصری؛ کوشش برای خنثی سازی یک «نمایش»!
اجازه دهید صریح باشیم؛ مناظره بخصوص در قاب تلویزیون مقرر است یک «شو» یا «نمایش» باشد. این گزاره الزاماً بار معنایی منفی ندارد. چه این که فراتر از قابلیت های بصری تلویزیون، رسانه برای «تأثیرگذاری بر ذهن مخاطب» که هدفی ذاتی برایش شمرده می شود، ناگزیر از استفاده از ابزارهای کارآمد است که یکی از این ابزارها، جاذبه های بصری و نمایشی است. این خصوصیت زمانی که صحبت از تلویزیون می نماییم، اهمیتی دوچندان هم پیدا می کند.
طراحی فضای بصری گیرا و تأثیرگذار بر مخاطب، غالباً یکی از اولویت های اصلی برای برگزاری مناظره های تلویزیونی در تمام رسانه های معتبر دنیا است؛ طراحی ای که از ساخت دکور، رنگ بندی و نورپردازی در صحنه تا حرکت دوربین ها و کارگردانی تلویزیونی را شامل می شود.آزمون و خطا برای رسیدن به استاندارد یک گفتگوی جمعی به جای مناظره در سال ۹۶ هم ادامه یافت
در یک مرور کلی بر دکور مناظره های تلویزیونی طی سه دوره پیشین انتخابات ریاست جمهوری و قیاس آنها با دکور برنامه «مناظره ۱۴۰۰» که روز گذشته رونمایی گردید، باید حکم بر یک عقب گرد بدهیم. دکور مناظره های تلویزیون هر چند در دوره های گذشته هم چندان ایده آل نبود و در همان مقطع برگزاری هم برخی کج سلیقگی ها در ایجاد جذابیت بصری برای آنها مورد تاکید کارشناسان قرار گرفت اما دکور تازه، نسبت به همان نمونه های قبلی هم یک پسرفت شمرده می شود.
استفاده اغراق شده از رنگ های سرد، بهره گیری حداقلی از ظرفیت فضاسازی به واسطه نورپردازی های موضعی، گرته برداری کلیشه ای و عاری زیبایی از المان های معماری اسلامی و جای خالی المان های در رابطه با فضای انتخابات دکور برنامه «مناظره ۱۴۰۰» را تبدیل به فضایی خنثی کرده است که در نگاه اول، به سختی مخاطبی را به خود جذب می کند. به زبان ساده تر کارکرد چنین دکوری، تنها «دکور بودن» است و هیچ ارزش افزوده ای برای ایجاد جذابیت و یا تأثیرگذاری هدفمند بر مخاطب ندارد.
دور از انتظار هم نیست که بعدها مشخص شود در پشت این ویژگی، تعمدی نهفته بوده است؛ تعمد برای «خنثی بودن» که به اشتباه به جای «بی طرف بودن» در دستور کار مسؤلان رسانه ملی قرار گرفته است و در ادامه به وجوه دیگر آن هم اشاره خواهیم کرد.دکور «مناظره ۱۴۰۰» کلیشه ای و عاری از جذابیت بصری بود
بی توجهی به فرایند تعویض جام های قرعه کشی در طراحی دکور و اجرای این بخش به باسمه ای ترین شکل ممکن با حضور یکی از عوامل پشت دوربین و بر زمین چیدن جام های خالی هم از آن دست موارد نادر و عجیبی است که احتمالاً فقط در قاب تلویزیون ایران میتوان انتظار مواجهه با آنرا در برنامه ای با این سطح از اهمیت داشت!
کارکرد چنین دکوری، تنها «دکور بودن» است و هیچ ارزش افزوده ای برای ایجاد جذابیت و یا تأثیرگذاری هدفمند بر مخاطب ندارد. دور از انتظار هم نیست که بعدها مشخص شود در پشت این ویژگی، تعمدی نهفته باشد، تعمد برای «خنثی بودن» که به اشتباه به جای «بی طرف بودن» در دستور کار مسؤلان رسانه ملی قرار گرفته است فارغ از مساله طراحی دکور اما عامل مهم دیگری که در شکل گیری فضای بصری یک مناظره تلویزیونی بسیار حائز اهمیت می باشد، عملکرد دوربین ها و به تعبیر دقیق تر کارگردانی تلویزیونی برنامه است. پایه و اساس شکل گیری یک گفتگوی چالشی و یا مناظره، «کنش» و «واکنش» دو طرفه است و از این منظر جذابیت بصری تماشای یک مناظره زمانی دوچندان می شود که مخاطب امکان رصد همزمان این دو را داشته باشد.
باید منصف بود و دراین زمینه به کارگردانی تلویزیون و بالاتر از آن مدیران رسانه ملی حق داد که به واسطه پیش گیری از هر حاشیه ای، دست به عصا عمل کنند، که این محصول بی توجهی به همان تذکر رهبر انقلاب در زمینه استمرار تجربه برگزاری مناظره در قاب تلویزیون است، اما با اشراف به این مساله هم نمی توان ضعف جدی کارگردانی مناظره روز گذشته در زمینه رصد درست و بموقع واکنش های متقابل نامزدها را نادیده گرفت.
به یاد بیاورید زمانی که نامزدی درحال ایراد افترا ضد عملکرد نامزدی دیگر بود و در بین صحبت های خود خنده نامزد موردنظر را زیر سوال برد اما مخاطب هیچ تصوری از واکنش نامزد مقابل نداشت، چونکه کارگردان تلویزیونی مأمور به «خنثی سازی» شده و قرار نیست اندکی از زمان بندی ابلاغ گردیده برای سهم هر نامزد از قاب تلویزیون، مبتلا به اختلال شود!
رفع این مشکل جدی را البته نمی توان به تنهایی از کارگردان تلویزیونی مناظره ها و یا حتی مدیران رسانه ملی توقع داشت و شاید لازم است کمیسیون بررسی تبلیغات انتخابات دراین زمینه دست به تجدیدنظر و تصمیم گیری بزند و ریسک برهم خوردن مساوات صددرصدی به نفع جذابیت بیشتر خروجی را به جان بخرد.
طراحی کلی؛ سوالاتی برای هیچ!
هدف اصلی در یک مناظره، بیشتر از «تبیین آرا»، «تضارب آرا» است. از این منظر یکی از عجیب ترین اتفاقاتی که در طراحی کلی مناظره های انتخاباتی طی سه دوره اخیر شاهد بوده ایم، اصرار به طرح سوالات موردی و غیرمشترک از نامزدها، آن هم بر پایه «قرعه کشی» است. حقیقت این است که این جنس طرح سوال بیشتر به کار «گفتگو» می آید و در مناظره، صرف طراحی یک محور کلی و ایجاد فرصت برای اعلام نظر طرفین کفایت می کند.
نمی توان پیشرفت طراحان برنامه «مناظره ۱۴۰۰» و عبورشان از ایده های شاذی همچون نشان دادن تصویر و پرسش از نامزدها درباره آنها را نادیده گرفت اما حقیقت این است که نفس طراحی این گونه سوال، با قالب مناظره هم خوان نیست و اصرار بر اجرای آن تبدیل به یک نقض غرض شده است ایده هایی مانند پاکت مهروموم شده سوالات و قرعه کشی برای انتخاب سوال هر یک از نامزدها هم نمی تواند بی تناسب بودن این طراحی کلی با قالب مناظره را برطرف کند؛ چه این که روز گذشته و در هر دو نیمه، بعد از طرح سوال از جانب مرتضی حیدری بعنوان مجری مناظره، نامزدها با اطلاع قبلی از بی اهمیت بودن اصل سوال، زمان خویش را صرف طرح مباحث از پیش آماده شده خود می کردند.
البته نمی توان پیشرفت طراحان برنامه «مناظره ۱۴۰۰» و عبورشان از ایده های شاذی همچون نشان دادن تصویر و پرسش از نامزدها درباره آنها را نادیده گرفت اما حقیقت این است که نفس طراحی این گونه سوال، با قالب مناظره هم خوان نیست و اصرار بر اجرای آن تبدیل به یک نقض غرض شده است.
دیگر تغییر ساختاری در طراحی مناظره روز گذشته، استفاده از سیستم هوشمند میکروفن نامزدها در جهت «مساوات» بود که بلافاصله بعد از اتمام زمان تعیین شده به صورت خودکار قطع می شد؛ این تمهید را هم میتوان در جهت همان «خنثی سازی» به جای «بی طرفی» تحلیل کرد. تمهید سالهای قبل که بعد از اتمام زمان تعیین شده برای هر نامزد در صورت ادامه صحبت ها، زمان ذخیره شده اش برای جمع بندی نهایی کسر می شد، بدون شک تمهیدی محترمانه تر و البته کاربردی تر در جهت داغ شدن فضای گفتگو بود.
درباره فرایند ورود نامزدها به سازمان صداوسیما، دورهم نشینی برای قرعه کشی و جانمایی و سخنرانی رئیس سازمان در آن جمع هم گفتنی ها کم نیست و میتوان از بی سلیقگی ها در این موارد هم گفت اما در کلیات بنظر می رسد طراحی سبک اجرای برنامه بیشتر حائز اهمیت می باشد تا پرداختن به جزییاتی از قبیل این تشریفات.
اجرا؛ بیایید کرنومتر نباشیم!
به طرز عجیبی از همان هفته های ابتدایی طرح مبحث برگزاری مناظره های تلویزیون در انتخابات سال ۱۴۰۰، تقریباً برای همه محرز بود که تلویزیون تنها یک گزینه برای اجرا پیش رو دارد و او کسی جز مرتضی حیدری نبود. مجری کاربلد و مسلطی که در دوره های گذشته هم این مسئولیت را برعهده داشت اما باید اذعان کرد که سبک حضور وی در مناظره های انتخاباتی اساساً فرصتی به او برای بهره گیری از دانسته ها و تجربیاتش نمی دهد!
مرتضی حیدری روز گذشته در بخش نخست مناظره های انتخاباتی کاری را کرد که احتمالاً هر مجری دیگری هم می توانست با اندکی تفاوت در جزئیات انجام دهد. او که در ابتدا تاکید کرد با نظر کمیسیون بررسی تبلیغات انتخابات، در مقام مجری مجاز به تذکر به نامزدها در صورت تخطی از چارچوب های تعیین شده است، در طول ۴ ساعت اجرای برنامه و به رغم تخطی مکرر نامزدها، هیچ گونه دخالتی در فرایند گردش نظارت و گفتگوی جمعی نامزدها نداشت تا احتمالاً «بی طرفی» رسانه ملی خدشه دار نشود! بی توجه به این که این عملکرد بیشتر از پیش منجر به «خنثی شدن» جایگاه مجری مناظره شد.مرتضی حیدری در مقام مجری مناظره هیچ تأثیری در روند برنامه نداشت
منصفانه بخواهیم قضاوت نماییم، مرتضی حیدری به تنهایی نمی تواند این سبک اجرا و این قالب حضور در مقابل دوربین برنامه مناظره را به چالش بکشد اما حقیقت این است که جایگاه مجری در یک مناظره تلویزیونی به مراتب می تواند تعیین کننده تر از آن چیزی باشد که روز گذشته در قاب «مناظره ۱۴۰۰» شاهدش بودیم. بخصوص که مرتضی حیدری پیش از این ثابت کرده است توان شکستن این قالب خنثی و بی اثر را دارد.
زمانی که رضا پورحسین در مقام مجری مناظره های چالشی و پردردسر سال ۸۸ متهم شد که تنها نقش «کرنومتر» را داشته و زمان گفتگوها را نگه می داشته است، اتهامی که در فضای ملتهب آن گفتگوهای دونفره و به شدت حساس، برخی آنرا قابل توجیه دانستند تا جایی که محمد دلاوری اخیراً در گفتگویی با خبرگزاری مهر صراحتاً گفت اگر او هم به جای پورحسین مجری آن مناظره ها بود، نمی دانست چه کار دیگری می توانسته انجام دهد!
حالا اما در اتمسفر یک گفتگوی جمعی با به حداقل رساندن حساسیت ها به واسطه پیشگیری از دوقطبی شدن فضای مناظره، این که مجری همچنان نقش کرنومتر را داشته باشد، کمی عجیب و دیگر غیرقابل توجیه است.
در مجموع میتوان گفت مهم ترین صدمه ای که همچنان متوجه برنامه های گفتگومحور و مشخصاً «مناظره» در قاب تلویزیون است، «بی تجربگی» است. تا زمانی که برگزاری مناظره محدود به دوران هیجانی انتخابات می شود، نه میتوان انتظار تربیت مجری متخصص برگزاری مناظره داشت، نه میتوان ظرفیت مخاطب را برای مواجهه با مجادلات داغ بالا برد و مهم تر از همه نه میتوان از شرکت کنندگان در مناظره انتظار داشت متعادل و مبتنی بر «آداب مناظره» در قاب دوربین ظاهر شوند.
منبع: هنر شهر
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب