نامگذاری بیش از ۵۰۰ هزار كوچه و خیابان ثبت شده در نقشه‌های شهری ایران از آیین‌نامه‌ای تبعیت می‌كند كه هر چند سال یك بار به فراخور تغییرات زمانی و تاریخی بازنگری می‌شود؛ آیین‌نامه‌ای كه به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده و شورای فرهنگ عمومی مسوولیت نظارت بر اجرای این آیین نامه را بر عهده دارد. برخی بندهای ماده یك آیین‌نامه ۳۱۰۵ نامگذاری شهرها، خیابان‌ها، اماكن و موسسات عمومی كه ۱۷ آذر ۱۳۷۵ و در جلسه ۳۸۷ شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد، تاكید دارد كه «نام شخصیت‌های مهم تاریخ صدر اسلام و انقلاب اسلامی و شهدای گرانقدر آن و حوادث مهم تاریخ مبارزات اسلامی مردم ایران در درجه اول و نام شخصیت‌های فرهنگی، ادبی، علمی، سیاسی و تاریخی ایران و اسامی راجع به اندیشه، فكر و هنر و نیز مظاهر طبیعت زیبای ایران در مرتبه بعد برگزیده شود. در نامگذاری تناسب اسم و مسمی رعایت شود، اسامی باید رسا، كوتاه، سلیس و روان باشد. از اسامی مناسبی كه باعث ایجاد روحیه ملی و حماسی و انبساط خاطر و تلطیف اخلاقی و عاطفی مردم و بیانگر غنای فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی باشد استفاده شود. به منظور حفظ و تحكیم یكپارچگی سیاسی و فرهنگی كشور و حفظ هویت ملی، نام‌ها باید فقط به زبان فارسی باشند. به منظور ایجاد پرونده‌های سیاسی و فرهنگی با كشورهای دیگر می‌توان در نامگذاری اماكن با پیشنهاد وزارت امور خارجه و تایید شورای فرهنگ عمومی كشور از نام شخصیت‌های سیاسی و مردمی خارجی یا اسامی اماكن خارجی استفاده كرد و اولویت با كشورهای اسلامی است.»
نامگذاری معابر و اماكن به نام شهدای انقلاب، ۸ سال دفاع مقدس، عملیات تروریستی در طول ۳۹ سال پس از پیروزی انقلاب و شهدای مدافع حرم هم تابع این آیین‌نامه است؛ با این تفاوت كه در این نامگذاری، تقاضای اعضای خانواده درجه اول شهدا به عنوان اولویت بررسی‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. بر اساس آخرین بازنگری دستورالعمل این آیین‌نامه كه در جلسه ۴۶۶ شورای فرهنگ عمومی و ۲۰ شهریور ۱۳۸۶ مصوب شده، شورای نظارت شهرستان‌ها در وزارت كشور، استانداری‌ها و فرمانداری‌های شهرستان‌های كشور تشكیل می‌شود و در سطح هر شهرستان، متشكل از فرماندار به عنوان رییس شورا، مدیر امور شهری و روستایی فرمانداری به عنوان دبیر شورا، رییس شورای اسلامی شهرستان، شهردار مركز شهرستان، رییس فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان، یك نفر از فرهیختگان در زمینه فرهنگ و ادب فارسی به انتخاب شورای فرهنگ عمومی شهرستان، یك نفر از صاحب‌نظران امور دینی به پیشنهاد سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان و تصویب شورای فرهنگ عمومی شهرستان و رییس بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان است.
مجتبی شاكری، رییس كمیسیون نامگذاری شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره روند نامگذاری معابر و اماكن عمومی شهر با نام شهدا می‌گوید: «خانواده شهید یا اهالی محل اگر تقاضایی برای نامگذاری یك معبر جدید به نام همان شهید داشته باشند، تقاضا را به كمیته نامگذاری شهرداری منطقه می‌برند و پس از بررسی اولیه در منطقه، اسناد و مدارك نهایی به كمیسیون نامگذاری شورای شهر می‌آید. در كمیسیون شورا هم بر اساس ضوابط آیین‌نامه شورای فرهنگ عمومی، مدارك را برای ارایه به صحن و رای‌گیری نهایی آماده می‌كنیم و پس از رای‌گیری، مصوبه صحن برای نصب تابلو ابلاغ می‌شود.»
شاكری می‌گوید كه اولویت تقاضا با خانواده شهید است اما در برخی موارد هم اهالی محل، درخواست نامگذاری محل به نام شهید هم‌محلی‌شان را در قالب استشهاد ارایه می‌دهند اما نامگذاری‌ها فقط به كوچه و خیابان ختم نمی‌شود. در بخشی از بندهای ماده ۲ آیین‌نامه شورای عالی انقلاب فرهنگی در توضیح موارد مشمول نامگذاری تاكید شده: «شهرها، شهرك‌ها، بندرها، رودها، جزیره‌ها، بزرگراه‌ها، خیابان‌ها، بازرارها و كوچه‌ها، مدارس و مهدكودك‌ها، موسسات تحقیقاتی و مجامع علمی و فرهنگی، تالارهای عمومی، بیمارستان‌ها و مراكز بهداشتی و درمانی، سینماها و مراكز تفریحی و باغ‌ها و بوستان‌ها، میدان‌ها و پایانه‌ها، فرودگاه‌ها و ایستگاه‌های راه‌آهن و پالایشگاه‌ها، كارخانه‌ها، بانك‌ها و مراكز ورزشی و باشگاه‌ها، فروشگاه‌ها، شركت‌ها و مراكز كار و پیشه شامل نامگذاری هستند اما این آیین‌نامه درباره اماكن جدیدالاحداث است ولی در مورد تغییر اسامی نامناسب موجود لازم است بر طبق شیوه‌نامه‌ای كه شورای فرهنگ عمومی بر اساس این آیین‌نامه تنظیم و ابلاغ می‌كند، عمل شود.»
بنا بر دستورالعمل اجرایی این آیین‌نامه و به گفته شاكری، نهادها و سازمان‌ها و مراكز آموزشی همچون دانشگاه‌ها هم می‌توانند برای نامگذاری یك مكان یا معبر به نام شهدا تقاضا بدهند. «مثلا ارتش تقاضا می‌دهد كه پل روبه‌روی ستاد ارتش به نام یكی از شهدای ارتش نامگذاری شود. روبه‌روی ستاد ما یك پل است و این پل را به نام شهدای ارتش نامگذاری كنید. طبق آیین‌نامه هم، درخواست برای نامگذاری تمام مفاخر و چهره‌های فرهنگی و ملی را شامل می‌شود كه در این موارد گاهی اعضای شورا هم پیشنهاد‌دهنده هستند.»
اما در این سال‌ها، نامگذاری معابر به نام شهدا، برخی افراد سودجو را هم به كلاهبرداری و سوءاستفاده از خانواده شهدا تشویق كرده است. از جمله خانواده شهیدی ساكن در یكی از محلات غرب تهران كه بر اثر تكرار دفعاتی كه توسط سودجویان مورد اخاذی واقع شدند، از شهرداری منطقه درخواست تغییر نام كوچه را كردند. خانواده این شهید كه فرزندشان، یك هفته پیش از امضای قطعنامه ۵۹۸ به منطقه اعزام شد و ۴ روز پس از اعزام به شهادت رسید، ضمن آن كه تابلوی نامگذاری شده به اسم فرزند شهیدشان را به خبرنگار «اعتماد» نشان دادند، روایت درخواست خود برای تغییر نام كوچه محل سكونت‌شان را چنین تعریف كردند: «چند بار افرادی زنگ خانه‌مان را زدند و می‌گفتند ما همسنگر پسر شما بودیم و حالا از شهرستان آمده‌ایم و برای بازگشت به شهرمان پول نداریم. ما هم هر بار كمكی در حد بضاعت‌مان می‌كردیم اما بعد از تكرار این موارد، تردید كردیم كه مبادا این موارد كلاهبرداری و سوءاستفاده باشد. پسر ما كه بعد از ۴ روز شهید شد. چطور در این ۴ روز این همه دوست و همسنگر پیدا كرده بود؟ رفتیم شهرداری منطقه و درخواست دادیم و اسم پسرمان را از كوچه برداشتند و كوچه را به نام یكی دیگر از شهدای محل نامگذاری كردند.»
شاكری البته با شنیدن این روایت تاكید می‌كند كه این اقدام شهرداری منطقه تخلف بوده زیرا طبق آیین‌نامه و دستورالعمل‌های مصوب، تغییر نام بدون مجوز شورای شهر غیر ممكن است.
«طبق قانون، پس از نامگذاری معبر به نام شهید، دیگر قابل تغییر نیست و به خصوص، شهرداری منطقه حق تغییر نام ندارد و علت تغییر باید با طرح دلایل متقن در كمیسیون نامگذاری مطرح شده و از شورا رای بگیرد. اگر خانواده‌ای مورد سوءاستفاده قرار گرفته، نیروی انتظامی موظف به پیگیری شكایت این خانواده است و قربانی شدن بر اثر كلاهبرداری دلیل موجهی برای تغییر نام معبر نیست. شهرداری منطقه قطعا در این مورد مرتكب تخلف شده چون معابر نامگذاری شده در اسناد و سایت شهرداری و نقشه تهران ثبت می‌شود و ارسال آثار پستی هم بر اساس نامگذاری ثبتی خواهد بود. تغییر نام معبر غیر ممكن نیست اما باید در كمیسیون رای بیاورد. چندی قبل با موردی مواجه بودیم كه با وجود تقاضای خانواده شهید برای نامگذاری كوچه به اسم فرزند شهیدشان، مادر شهید هر بار از كوچه رد می‌شد و اسم پسرش را می‌دید، دچار افسردگی و مشكلات اعصاب می‌شد. فرزندان آمدند و دلایل‌شان را مطرح كردند و ما هم گفتیم پس خودتان باید كتبی اعلام كنید كه از تسمیه معبر به نام شهیدتان منصرف شده‌اید چون در غیر این صورت، فرمانداری با تغییر نام موافقت نخواهد كرد.»
مدیر كل بنیاد شهید و امور ایثارگران هر شهرستان، یكی از اعضای كمیسیون نامگذاری شورای شهرهاست. در حالی كه تعیین مصادیق شهادت و احراز شهادت یك شهید از وظایف بنیاد شهید است، حجت‌الاسلام سیدحسن موذنی، معاون فرهنگی و امور اجتماعی بنیاد شهید و امور ایثارگران در گفت‌وگو با «اعتماد» تایید می‌كند كه «وقتی تقاضای خانواده شهید یا حتی اهالی محل برای نامگذاری یك معبر به نام شهیدشان به ما ارایه می‌شود، ما ضمن احراز شهادت آن شهید، به عنوان یكی از اعضای كمیسیون نامگذاری معابر و اماكن شوراهای شهر هر شهرستان، از این تقاضای خانواده دفاع كرده و تاكید می‌كنیم كه تقاضای خانواده یا اهالی محل اجرا شود. اگر خانواده متقاضی، ساكن همان محل باشد چه بهتر چون در اولویت قرار می‌گیرد. اما اگر شهید، ملی باشد، محل و مكانی گسترده‌تر از یك معبر را به نامش ثبت خواهند كرد.»
موذنی تاكید می‌كند كه هیچ الزامی در هیچ دوره‌ای برای نامگذاری تمام معابر و اماكن به نام شهدا نبوده و هیچ تبعیض یا تقدم و تاخری هم در نامگذاری به نام شهدای مدافع حرم یا دفاع مقدس یا حوادث انقلاب مطرح نیست و می‌افزاید: «شهدا هم مثل شعرا و نویسندگان و چهره‌های فرهنگی، نخبگان كشور هستند و هدف ما این نیست كه تمام معابر به نام شهدا نامگذاری شود چون از نظر سیاسی همچنین كاری صحیح نیست اما سعی می‌كنیم معابر محل سكونت خانواده شهید را به نام شهید همان محل نامگذاری كنیم. بنیاد شهید، در اطلاق تعریف شهید تمایزی بین شهدای انقلاب یا دفاع مقدس یا مدافع حرم قایل نمی‌شود. فقط ممكن است برجستگی جایگاه شهید مطرح باشد وگرنه شهدا از نظر ما یكی هستند. اما شورای شهر تصمیم می‌گیرد كه مثلا این میدان جدید التاسیس به نام یك سردار نامگذاری شده یا یك پل به نام یك خلبان نامگذاری شود اما حتی مقام نظامی شهید هم تمایزی ایجاد نمی‌كند. از نگاه ما، تمام شهدا یكی هستند و همگی، بزرگوارند و هیچگاه نمی‌توانیم فرقی بین شهدا قایل شویم.»
اما در این میان اتفاق‌های جالبی هم می‌افتد. مادر شهیدی كه ساكن یكی از محلات غرب تهران است، برای «اعتماد» تعریف می‌كند: «ما وقتی به این كوچه آمدیم، این كوچه اسم شهید نداشت. همسایه‌ها می‌گفتند یك مادر شهید در این كوچه ساكن است كه پسرش سال ۶۳ شهید شده. یك روز از شهرداری منطقه آمدند خانه ما و گفتند می‌خواهند نام این كوچه را به نام پسر شهید من تغییر دهند. من هم قبول نكردم و گفتم بروید سراغ آن مادر شهید كه پسرش، هم زودتر از پسر من شهید شده و هم، بزرگ‌تر از پسر من بوده و حرمت بزرگ‌تر هم واجب است.»
شاكری هم گفته‌های موذنی را تایید می‌كند. این كه در كمیسیون نامگذاری هیچ اولویت و تبعیضی بین مقام شهدا نیست: «ما در فهرست‌مان خلبان و بسیجی ساده و سرباز صفر و سرهنگ داریم. اولویت نامگذاری با دریافت تقاضاست. بعضی خانواده‌ها تقاضا نمی‌كنند. اولویت تقاضا هم با پدر و مادر شهید است و همسر و فرزندان و برادر شهید در رده‌های بعد اولویت قرار دارند. در یك شهر هم دو معبر به نام یك شهید نداریم چون امكان ثبت چند تقاضای همنام در سامانه وجود ندارد. اما ممكن است نام یك شهید در چند شهر تكرار شود كه یكی از دلایل آن، فقدان سامانه رصد كشوری است و دلیل دیگر هم، نبود ارتباط ملی شوراهای شهرها و شهرداری‌ها با یكدیگر است.»
اما شاكری این اشاره را دارد كه برخی شهدا همچون سایر مفاخر فرهنگی كشور، شهدای ملی و فرامحلی و فرامنطقه‌ای هستند كه در چنین مواردی، شورا منتظر درخواست خانواده یا اهالی محل نمی‌شود و به عنوان مصداق هم، از شهید مطهری و شهید بابایی نام می‌برد و می‌گوید: «در مورد این شهدا، دیگر محل سكونت ایشان ملاك نیست و یك خیابان به نام ایشان نامگذاری می‌شود چون همه مردم ایشان را می‌شناسند. شهید بابایی زاده قزوین بوده اما در تهران یك اتوبان به نام ایشان نامگذاری شده است.»
شاكری ضمن آن كه اقدام سازمان زیباسازی برای هویت‌سازی معابر نامگذاری شده به نام شهدا یا مفاخر فرهنگی و ملی كشور را مكمل اقدام شوراهای شهرها می‌داند و پیشنهاد می‌دهد كه شهرداری‌ها هم مشوق‌هایی برای كسبه محلات و مناطق در نظر بگیرد تا به جای نام‌های متفرقه، نام شهدا و مفاخر ملی و فرهنگی را برای تابلوهای خود انتخاب كرده و این هویت‌سازی را پررنگ‌تر كنند، تاكید می‌كند: «تمام اسامی پیشنهادی در كمیسیون بررسی می‌شود. مصوبات شوراهای قبل را باطل نمی‌كنیم و آنها به قوت خود باقی است. اسامی دارای بن و پایه مستحكم را تغییر نمی‌دهیم و سعی می‌كنیم اسامی‌ای كه مردم به آن خو گرفته‌اند هم تغییر نكند. در حال حاضر، نامگذاری ۳۵۴ محله را در دستور كار داریم اما در مورد بیش از ۳۴۰ محله از این تعداد، همان اسامی سابق حفظ خواهد شد مگر مواردی كه موضوعیت زمان و مكان را از دست داده باشد. مثلا یك معبر در سال‌های گذشته به نام بیمه نامگذاری شده اما امروز هیچ شركت و دفتر بیمه‌ای در آن معبر وجود ندارد.»