شكسپیر انسان، زمان و ناشناخته ها
هنر شهر: فارس بودن در آثار شکسپیر به مفهوم زیستن در برخورد با ناشناخته هاست، اینکه انسان در برخورد با ناشناخته ها تأمل و تعاملی شاعرانه داشته باشد و این تأمل هنرمندانه و خلاق به شکلی است که زندگی فرد را از وادی پرخطر ناشناخته ایمن نگاه می دارد.
بعید است بتوان کسی را پیدا کرد که نام ویلیام شکسپیر تا حالا به گوشش نخورده باشد. او حتی در ایران، هزاران کیلومتر دورتر از زادگاه خود نیز محبوبیت دارد. ولی خارج از دایره علاقه مندان به تئاتر و ادبیات جهان، مردم عادی چقدر با اندیشه های وی آشنایی دارند؟ آن جمله معروف، بودن یا نبودن، مسئله این است، که همگی بارها شنیده ایم چه مفهومی دارد؟
شکسپیر بیست و سوم آوریل سال 1616 میلادی، مصادف با چهارم اردیبهشت 995 هجری شمسی، چشم از جهان فرو بست. به همین مناسب و بمنظور آشنایی بیشتر با این ادیب انگلیسی، مصاحبه ای ترتیب دادیم با کسی که شکسپیر را خوب می شناسد و درس شکسپیرشناسی را در یکی از بهترین دانشگاه های کشور برای دانشجویان دکترا تدریس کرده است. شرح مصاحبه ایسنا با دکتر بهی حدائق، دانشیار ادبیات انگلیسی و متون نمایشی بخش زبان های خارجی و زبان شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز، را در این مجال می خوانید.
احتمالا مشهورترین جمله در تمام آثار شکسپیر، عبارت "بودن یا نبودن، مسئله این است" از نمایشنامه هملت اوست. چه رازی در این جمله نهفته که آنرا این چنین به شهرت رسانده است؟ بودن چه اهمیتی دارد؟
ابتدا باید ببینیم اهمیت تک سخن گویی (soliloquy) در ادبیات نمایشی دوران شکسپیر چه بوده است. برای اینکه این عبارت مربوط به یکی از مشهورترین تک سخن گویی های اوست. سپس باید زمانه شکسپیر را درک نماییم و معانی و واژگان را در ظرف زمان دریابیم. بودن یا نبودن، در زمانی غیر از زمان شکسپیر، ممکنست مفهومی متفاوت با دوران او داشته باشد. در نهایت باید زمینه (context) و جملات قبل و پس از عبارت "بودن یا نبودن" را نیز مدنظر قرار دهیم؛ همه این موارد مجموعا روشن کننده مفهوم عبارت موردنظر ما هستند.
صدای ذهن را می شنوند
درمورد اول باید بگویم که تراژدی نویسان دوران باستان در قبل از میلاد مسیح، افرادی چون سوفوکل و یوریپیدس، بجای تکنیک نمایشی تک سخن گویی از سرودخوانان (گروه کر) بعنوان راهی برای انعکاس باور مردم در برقراری ارامش و سفارش بر پذیرش حد و مرز انسانی در مقابل سرنوشت استفاده می کردند، گاهی حتی با وجود علاقه به قهرمانان تراژدی و باور به شرافت بی مثال آنها از اعمال خودمحورشان انتقاد می کردند.
این گروه کر روی صحنه حاضر می شد و اشعاری را می خواند که نشان دهنده تسلط ذهنیات نامیرایان بر میرایان زمینی بود. گروه کر همین طور گاهی ترس ناشی ازشکل گیری ذهنیات قهرمانان در نبرد با سرنوشت را نشان می داد.
اما دوران رنسانس که دوران تجلی انسان گرایی و انسان مداری بوده، شیوه نمایشی نیز به همین منوال تغییر نمود. در آن دوران قهرمان تراژدی به سمت تماشاچیان رو می کرد و در حالتی که گویی باقی بازیگران روی صحنه چیزی نمی شنوند و مکالمه ای خصوصی بین بازیگر و تماشاچی در جریان است، با صدای بلند افکار خودرا بر زبان می آورد. تک سخن گویی در حقیقت به صورتی بلند فکر کردن بازیگران بود. از این طریق نمایشنامه نویسان عصر رنسانس تضاد ذهنی و شک و تردیدهای قهرمان تراژدی را به مخاطب می رساندند. اهمیت تک سخن گویی "بودن یا نبودن"، آشکارسازی واقعیتی پنهان از آشوب درونی هملت بعنوان نماد انسان پیش مدرن عصر رنسانس است.
تولد باردیگر اروپا
برای درک مفاهیم هنر نمایشی یا به طورکلی مفاهیم ادبی باید بافت اجتماعی و زمان و مکان را نیز در نظربگیریم. زمان و مکان در شکل گیری مدلول اهمیت ساختاری دارند. شکسپیر و بطور خاص هملت، نماینده بلافصل انسان رنسانسی و پیش مدرن اند. انسان هایی که خودرا در برخورد با موقعیت زمانی جدید پریشان و مضطرب می بینند. انسان هایی با باورهایی متفاوت که چه از لحاظ باور شخصی و چه از لحاظ ساختار اجتماعی همه و همه گرفتار دگرگونی شده اند.
با اهمیت ترین باوری که در دوران رنسانس (به مدلول نوزایی) دگرگون شد، رویکرد انسان به جهان بود. قبل از رنسانس زمین بعنوان مرکز عالم هستی قلمداد می شد و اعتقاد بر این بود که جهان در بهترین وضعیت خود قرار دارد و نظم همه جا را فراگرفته است. اما بعد از آن با ظهور متفکرانی امثال گالیله تمام آن ساختار ایدئولوژیک یک دفعه واژگون شد و دیگر زمین مرکز عالم نبود. پس انسان هم دیگر سایه ای از آن مرکزیت و نظم نبود و دیگر نمی شد به قطعیت همه چیز را منظم و مرتب تصور کرد.
در قرون وسطی نقش علم و دانش، نقشی محوری نبود و انسان رشد فکری چندانی نداشت. با این اوصاف، انسانی که وارث سنت قرون وسطی بود یک دفعه در سیل هجوم علوم و تفکرات جدید قرار گرفت، لاجرم گرفتار شک و تردید و سردرگمی شد. آشوب ذهنی هملت که در قالب تک سخن گویی نقل می شود، حاصل دوران انتقال انسان وارث نظام سنتی به عصر مدرن است. یعنی پیوند خوردن به دوران جدید، بحران روحی هملت را سبب شده است.
درست است که خردگرایی و انسان محوری در مقابل تاریکی قرون وسطی بسیار مثبت به نظر می رسیدند، اما درست در همان زمان چیزی که قرار بود جایگزین ان تاریکی شود هنوز ناشناخته بود و در گامهای اولین قرار داشت. علم، کشف سرزمین های جدید و انسان گرایی همگی ناشناخته و تجربه نشده بودند. ادیبانی مانند شکسپیر و کریستوفر مارلو که این دوران انتقال به ناشناخته ها را تجربه می کردند، تنش روحی و گاهی سر در گمی بیمار گونه ناشی از مواجهه با ناشناخته ها را به آثار خود انتقال دادند.
برای کامل شدن این تحلیل باید بافت کل متن را هم در نظر بگیریم. مفاهیم و واژگان ذکر شده قبل و پس از این عبارت و چگونگی کامل شدن تک سخن گویی، نشان میدهد که "بودن یا نبودن" چه مفاهیم استعاری و مجازی را دربرگرفته اند. پس با یک نگاه کلی به متن، مفهوم عبارت مورد نظر به زیبایی روشن خواهد شد.
"بودن یا نبودن"، سوالی است میان دو انتخاب. در آخر این تک سخن گویی درمی یابیم که در اینجا منظور از بودن یا نبودن درواقع عمل کردن یا عمل نکردن است. “To be or not to be” در حقیقت یعنی “To act or not to act”.
مفهوم این تک سخن گویی بدین ترتیب ادامه می یابد که آیا اصیل تر آنست که تقدیر زمانه (تغییرات دنیای پیش مدرن) را تاب آوریم، یا در مقابل دریای مصائب ان از خودمان دفاع کنیم؟ و همین طور ادامه می دهد و ساختار اجتماعی دنیای پیش مدرن را بعنوان عاملی اضطراب اور برای انسان وارث ساختار سنتی به نمایش میگذارد. ساختاری که در تمامی ابعاد تغییر به وجود می آورد و بستر نظام مند سنتی را به سمت و سویی ناشناخته سوق می دهد. هرآنچه از مدرنیته می رسد برای او غیرملموس و نامانوس است. اقتصاد نوین طبقه اجتماعی افراد را جابه جا میکرد و مهاجرین از اقصی نقاط دنیا مانند افریقا به انگلستان مهاجرت می کردند. برآیند این ها بروز تبعیضهایی در جامعه بود. ساختار اجتماعی، ساختاری نژادپرست و طبقه مدار شد و افراد دارای نژاد برتر سفید و یا برخوردار از همگان شریف تر تصور می شدند. شکسپیر در نمایشنامه های خود همچون در اتللو و شاه لیر به انعکاس چنین جامعه دو قطبی می پردازد.
چنین مواجهه ای با زندگی و مفهوم تغییریافته آن، انسان عصر شکسپیر را به شک می اندازد که آیا باید تسلیم شود یا بهتر است با پویایی شتاب زده زمانه روبرو شود. مقابله با ساختار مدرن، تبعیض و شکل های تعریف شده ان. در تراژدی هملت، شکسپیردر تک سخنگویی قهرمان تراژیک از مرگ بعنوان سمبل کناره گیری از وقایع جهان استفاده می نماید. آیا بهتر نیست بمیریم، به کناری برویم و رنج تغییر زمانه را نکشیم؟ اما تلخ تر انکه حتی مرگ هم چاره نیست. برای اینکه مرگ نیز به همان اندازه سفر به ناشناخته است و ما نمی دانیم با چه چیزی مواجه ایم.
پس این تک سخن گویی در حقیقت تنش فکری یک انسان پیش مدرن است در دوراهی رویارویی با اندیشه های دنیای جدید. در این دوران انتقال هملت در چنان تنشی از تردید در رنج است که گاه به مرگ به چشم پناهگاه می نگرد.
این تردید پیش مدرن، شبیه تردیدی است که قرن ها بعد اندیشمندان و ادیبان پست مدرن به صورتی حتی تلخ تر ان را تجربه کردند. هر دوره انتقالی برای بشر بسیارپرسش برانگیز و دشوار است. بگفته ریچارد رورتی، فیلسوف پست مدرنیست آمریکایی، انسان بطور طبیعی به چارچوب مشخصی پیوندخورده است. چارچوبی که از بدو تولد با آن رشد کرده و زندگی در آن برایش عادت شده است. تغییر عادات فکری و رفتاری بسیار مشکل است. پس شک و تردید انسان در یک دوره انتقال بصورت "بودن یا نبودن" و در حقیقت بصورت "عمل کردن یا عمل نکردن" بروز می کند.
کرونا و هملت
مطلب دیگری که درباره این تک سخن گویی جلوه گری می کند، حضور دو مفهوم مدرن است؛ بروز وقایع ناشناخته و مواجهه انسان با آنها. بروز(Advent) یعنی پیدایش عواملی که انسان انتظار روبرویی با آنرا ندارد. در اینجا مدرنیته ظهور پیدا کرده است و انسان ها انتظار مواجهه با آنرا نداشتند. هملت بعنوان یک انسان پیش مدرن در برخورد با یک پدیده غیرمنتظره، که من از آن بعنوان "اَدوِنت شکسپیری" نام می برم، این تک سخن گویی درخشان را خلق می کند. دلیل رنگ نباختن این تک سخن گویی شاید در این باشد که هر انسانی قبل و بعداز شکسپیر با این مساله مواجه بوده و حتی امروز هم ما با این مسئله روبرو می باشیم. اصولا هر انسانی در زندگی خود ممکنست با چیزهایی مواجه شود که انتظار آنرا ندارد. همه ما حالا با ظهور پاندمی کرونا روبه رو شده ایم و "اَدوِنت شکسپیری" می تواند کاملا گویا باشد. ما با کرونا بودن یا نبودن هملت را تجربه کردیم؛ عمل کردن یا نکردن را تجربه کردیم. ما مواجهه با ظهور یک پدیده ناخوشایند و غیرمنتظره را تجربه کرده ایم.
شکسپیر در مکبث و اتللو برخورد عجولانه و نسنجیده را به تصویر می کشد و در هملت شک و تردید بعد از مواجهه و درقصه زمستان در نهایت برخوردی هنرمندانه و ارام. اَدوِنت شکسپیری مواجهه انسان با هر چیز ناشناخته ای را نشان میدهد. در دوران شکسپیر این پدیده مدرنیته بود ولی اگر آن رابه یک درون مایه جهانی بسط بدهیم، می بنیم که حقیقت این تک سخن گویی در بین تمامی انسان ها و در تمامی اعصار مشترک است. و آن اینست که داستان انسان، داستانِ مواجهه و هنر تقابل با ناشناخته ها و نحوه برخورد با آن هاست.
ناپایداری زندگی و قدرت، مفهومی تکرارشونده در آثار شکسپیر است. بطوریکه زبان ادیب انگلیسی بی شباهت به زبان خیام نیشابوری نیست. آیا شکسپیر خیام را می شناخت؟
معرفی رباعیات خیام در جهان غرب، حدودا دو قرن بعد از مرگ شکسپیر اتفاق افتاده است. همین طور نحوه برخورد شکسپیر با ناپایداری زندگی، با شیوه برخورد خیام متفاوت می باشد. شکسپیر سفارش می کند در مقابل ناپایداریهای زندگی مراقب باشیم. یعنی در لحظاتی که زندگی ناپایدار می شود باید تأمل کرد و مراقب بودو با احتیاط عمل کرد تا فرد لطمه نبیند.
"حال" در آثار ادیب انگلیسی از زاویه دید احتیاط کردن بیان می شود. برخورد انسان با لحظات سخت و پدیده های ناشناخته می تواند شتاب زده، احساسی، شیدازده، تعقل گرا و یاهمراه با آرامش و تعادل باشد. آنطور که از برایند اثار شکسپیر برمیاید، تأمل همراه با آرامش و مراقبت امن ترین راه است. تلفیقی از قوه خیال و قوه تفکر؛ عقلانیت صرف را هم قبول ندارد. شکسپیر نشان میدهد که عمل شتاب زده خونبار و مخرب است و این را در خیلی از نمایشنامه های خود همچون در اتللو و ژولیوس سزار به تصویر می کشد. در هملت شخصیت داستان هنگام مواجهه با روح پدرش بعنوان یکی از سمبل های ناشناخته، در نهایت با تأملی هنرمندانه موقعیت را محتاطانه رصد می کند ودر نهایت به شناختی نسبی از خود واقعی خود می رسد. درست است که پرداختن به ناپایداری زندگی میان خیام و شکسپیر ظاهرا بن مایه ای مشترک است اما رویکرد آن دو در برخورد با این ناپایداری متفاوت می باشد.
به طور کلی ایرانیان چه تاثیری بر شکسپیر داشته اند؟
نمی توان تاثیر مشخصی از ایرانیان بر شکسپیر را ذکر کرد امابه طورکلی نوزایی اروپا، که از آن تحت عنوان رنسانس یاد می شود، حاصل تعامل اندیشمندان غربی باارای اندیشمندان شرقی، به ویژه مسلمانانی نظیر ابن سینا و ابن رشد بوده. متفکران عصر رنسانس وامدار روشن بینی های متفکرین مسلمان اند.
شکسپیر در دوران سلطنت الیزابت اول و جیمز اول زندگی می کرد. دورانی که به گسترش آزادی های مدنی معروف است. آیا شکوفایی ادبیات انگلستان پیامد افزایش آزادی بیان بود؟
رنسانس به طورکلی عصر شکوفایی ادبیات است، در مدار توانمندسازی بشر و تکیه بر روشن بینی و رهایی از قید و بندهای جهل کور. این تعصبات کور می توانند در هر جنبه ای وجود داشته باشند و آرمان رنسانس رشد بشری توانمند، به دور از تعصبات جاهلانه بود. شکوفایی ادبیات در رنسانس به علت رهایی ازجهل و پرورش خرد انسانی بود. بدین سبب بازگشت ادبیات به شرافت انسانی را در آن دوران شاهد می باشیم، و بازگشت به متون کلاسیک که عنصر خرد در آنها بسیار پررنگ است. در متون کلاسیک روم و یونان باستان، انسان به علت برخورداری از قوه تفکر و خلاقیت اهمیت دارد. این قائده کلی رنسانس بود و دوران پادشاه یا ملکه خاصی را نمی توان متمایز کرد. آثار شکسپیر هم از این قائده مستثنی نیستند.
در قرون ۱۶ الی ۱۸ میلادی، افرادی نظیر جوردانو برونو، ولتر، لسینگ و... عملا صحنه تئاتر را به مکانی برای ابراز انتقادات سیاسی و اجتماعی خود تبدیل نموده بودند. نقد جامعه و حکومت در آثار شکسپیر چه جایگاهی دارد؟ آیا در نوشته های وی می توان جنبه های سیاسی، یا هواداری از تفکری خاص را یافت؟ به ویژه که در زمان حیات وی درگیری های فرقه های مذهبی و برخورد تفکرات مختلف فلسفی بسیار شدید بود.
رویکرد احتیاط مدار شکسپیر در برخورد با وقایع، چهره روشنگر و تیزبین او را پنهان می کند. در حقیقت شکسپیر منتقد هرگونه گفتمان تعریف شده ایست که با طبیعت انسانی در ستیز است. برای اینکه دیدگاهی واقع گرایانه دارد و خالی از هرگونه تعصب و پیش داوری به وقایع نگاه می کند. البته از آنجائیکه تاحدی نیازمند حامیان خود بود بعنوان مثال در نخستین بیت از غزل اولین خود تفکرات مورد پسند آنها را بازتاب می دهد و می گوید "نسل ما باید مولد نژاد ناب سفید باشد". ولی در دیگر غزل هایش این گفتمان نژادپرستانه را با هنرمندی زیرکانه ای زیر سوال می برد. همین طور در اشعار بلندش مثل "ونوس و اَدُنیس"، نشان میدهد که انسان به علت انسان بودنش، هیچ وقت نمی تواند برخی مفاهیم رابه صورت ثابت و لایتغیر تعریف کند، مثلا بگوید عشق به چه معناست؛ درحالی که در زمان او عشق یک تعریف مشخص داشت و گاه در سایه تسلط آرای انسان مداران به شکلی دیگر، اما باز هم ثابت به شکلی دیگر تغییر پیدا می کرد. شکسپیر در "ونوس و اَدُنیس" تبیین می کند که عشق و سایر مفاهیم و ارا دیگر شامل سیاسی و غیرسیاسی، را نمی توان بطور مشخصی تعریف کرد و اظهار داشت که این است و دیگر چنین نیست.
شکسپیر جامعه تک محور زمان خودرا مورد بررسی انسان مدارانه قرار می دهد. گاهی اصلا احساس نمی گردد که شکسپیر مقابل گفتمان های تعریف شده و ثابت دوران خود حرفی زده باشد، اما در حقیقت او گفتمان های غالب را لابه لای سطرهای آثارش، هنرمندانه دارای ایراد معرفی می کند. انتقادات او حول محور انسان به مثابه انسان شکل می گرفتند. به هر حال همانطور که یکی از شخصیت های حاشیه ای در یکی از نمایشنامه هایش می گوید وقتی جراحتی هست، لاجرم خونریزی وجود دارد، پس اگر گفتمانی را لطمه زا ببیند، عیوب ان را انسان مدارانه نشان میدهد. اما به قول ریچارد رورتی، ویلیام شکسپیر بعنوان یک طنزپرداز آزاد (Liberal ironist)، (طنزپردازی در اینجا یعنی شاعرانه و بدون هیچ جهت گیری و جایگزین کردن رای دیگری) و بصورت استفاده از ایهام، مجاز، استعاره، تغییر لحن و سایر صنایع ادبی دیدی انسان مدارانه را بیان می کرد.
در شاه لیر شکسپیر می گوید "زمانی که به دنیا می آییم گریان هستیم؛ برای اینکه به این صحنه بزرگ نابخردان قدم گذاشته ایم". در زبان اصلی شکسپیر از عبارت Great stage of fools استفاده می نماید. دلیل خاصی داشته که وی کلمه Idiots را بجای Fools کار نبرده است؟
این انتخاب درونمایه ایست که تنها در تراژدی شاه لیر دیده نمی گردد. بافت متنی خاصی هم که در انجا این عبارات را به اشکال مختلف تکرار می کند، گویای منظور اصلی اوست. رابطه کلمات پیرامونی این عبارت به خوبی معنا را اشکار می کند. "صحنه" و "دلقک". زمانیکه گفتمان ماده پرستی مدرن در تراژدی لیر جایش را به گفتمان حیرت و درماندگی انسان (وقتی شاه لیردیگر قدرت را از دست داده و تنها یک پدر است) می دهد، تصویر دنیا از دید وی بدون تاثیر ساختار موجود و ملزومات آن روشن و حقیقی قابل رویت است. دنیا دیگر جای محاسبات ودید سود محوروارزش های مادی نیست. دنیا حقیقتش را عریان به لیر نشان میدهد و او دیگر به چشم ظاهر اعتماد ندارد و با چشم دل (به دوستش میگوید با گوشهایت بنگر) می نگرد. می بیند که دنیای پیرامونش جایست که اعمال انسانی بی مدلول و پوچ اند و انسانها گویی دلقکان دست آموزی هستند که حرکاتی مسخره و بیهوده را تکرار می کنند. انسان عصر شکسپیر دست آموخته زمانه است و خطاهایش، خطای زمانِ به انحراف رفته است (عصر پیش مدرن). درست بر خلاف ارا ارسطو که خطای انسان را خطای ذات او می داند. ریاکاری و ماده پرستی و فریب همه ابزار دنیای جدیدی اند که مقرر است انسان مدرن جاه طلب را ارتقا دهند و در نردبان حیات او را قدرتی بلامنازع بخشند. در این دست اموزی انسان مدرن به دلقکی تشبیه شده که بازی صحنه مدرن را کورکورانه و نابخردانه تقلید می کند. چونان کودکی که حتی گریستن پس از تولد را نه از سر طبیعت، بلکه از سر اجبار ضربه قابله ها به پشتش اموخته، تا دم و بازدم را در محیط جدید بیاموزد و بقا را تجربه کند.
این تعبیر طنز پردازانه و هنرمندانه در تراژدی مکبث در تک سخن گویی اخر قهرمان تراژدی – در نمایشنامه های قصاص و انطور که تو بخواهی و حتی درتراژدی بزرگ هملت به نحوی زیبا تکرار می شود.
گفتنی است شکسپیر دیدی پوچ گرا به کل هستی ندارد و تنها بعنوان طنزپردازی ازاد به چنین استعاره ها و مجازهایی متوسل می شود که عمل گرایی ابزارگونه و محاسبه محور و فریبکارانه زمان خود (عصر پیش مدرن) را هنرمندانه نقد کند.
شکسپیر تا چه اندازه بر روند انسان گرایی در غرب موثر بود؟
این را نمی توان انکار کرد که شکسپیر هم بعنوان یک انسان رنسانسی تحت تاثیر اندیشه های انسان گرایانه قرار داشته است و این اندیشه ها همانقدر برای او ملموس بوده اند که برای متفکران انسان گرایی همچون اراسموس و کریستوفر مارلو. شکسپیر هم جزئی از آن جامعه بوده، چنانکه در یکی از تک سخن گویی های نمایشنامه هملت، در صحنه دوم از دومین پرده، می نوسید: "چه شاهکار بزرگی است انسان! چه قدر اصیل است در خردورزی و بی نهایت در استعداد. در عملکرد همپایه فرشتگان و در فهم و ادراک چون خداست. او زیبایی جهان است و بالاترین مخلوق". این جملات نمادی از اندیشه های انسان گرای دوران شکسپیر است. همانطور که می دانید تمرکز انسان گرایی قرن شانزدهم بر بزرگی توانمندی های آدمی بود نه ذات او.
فراتر از زمان
اما اگر میان آثار وی جستجو کنید، او را در هیبت انسانی فراتر از زمان خود خواهید یافت. فیلسوفانی مثل ریچارد رورتی، وژاک دریدا معتقد بودند ویلیام شکسپیر بسیار از زمانه خود جلوتر بوده و حتی می توان او را یک انسان پست مدرن قلمداد کرد. کلمات و معانی برای شکسپیر معانی ثابت و غیرقابل تغییری نبودند. درست است که انسان گرایی تفکر غالب آن عصر بود ولی شکسپیر به آن بعنوان یک مفهوم غیرقابل تغییر نگاه نمی کرد. او به پویایی افکار انسان اعتقاد داشت اما به نظرش گفتمانهای پویا در جامعه موجب شناخت بهتری می شوند. زیرا به محض اینکه معنایی ثابت بماند، موجب ایجاد تعصب و تبعیض می شود. بدین سبب پویایی گفتمان ها در جامعه، ضروری می باشد. شکسپیر انسان گرایی کور و اغراق امیز را که گفتمان غالب دورانش بود، بصورت هنرمندانه ای اسیب شناسی می کند.
در همان نمایشنامه هملت، با وجود اینکه قبل تر می نویسد چه شاهکار بزرگی است انسان؛ بعدتر هملت به مادرش می گوید "ضعف است نام تو ای زن". البته نباید از این جمله زن ستیزی را برداشت کرد. چنین مفهومی که ضعف انسان ها را نشان دهد در سایر تراژدی های وی مثل مکبث و اتللو هم به صور مختلف تکرار می شود. در اتللو ضعف انسانی را در قالب یک فرمانده توانمند می بینیم که با وجود مهارت در مدیریت امور، در مدیریت افکار و زندگی خود ناتوان است و بسیار شتاب زده تصمیم گیری می کند. ضعف اتللو همان ضعفی است که هملت خطاب به مادرش بر زبان می آورد. پس منظور شکسپیر ضعف زنان نیست بلکه ضعف انسان هاست. در حقیقت: "ضعف است نام تو ای انسان".
شکسپیر بعنوان یک فرد پست مدرن و بسیار فراتر از زمان خود، با وجود پذیرش توانمندی های بلاشک انسانی، مفهوم انسان گرایانه پذیرفته شده در قرن شانزدهم را اسیب شناسی می کند. انسان توانمند است اما، و این امای شکسپیری است، به علت وجود احساسات و تعصبات مهارنشده هم در او و هم در دنیای پیرامون او، خطاهای خانمان سوزی را مرتکب می شود. شکسپیر پیشگام انسان گرایی نیست، بلکه شخصی است که به نمایشگاه انسان گرایی رفته است و برای ما تعریف می کند که این تفکر به چه چیزهایی اولویت می داده و رویکرد انسانی وی نسبت به این گفتمان غالب در جامعه چه بوده است.
در قرن شانزدهم میلادی، فاؤست نامه نویسی در میان ادیبان اروپایی به دفعات دیده می شد. ولی چرا شکسپیر هیچ گاه نسخه خودش از فاؤست را ننوشت؟
نظرات شکسپیر با آرای فاؤست نویسان متفاوت بوده است. شکسپیر گفتمان غالب زمانه خودش را در غالب حکمی لاتغییر باور ندارد و نمی پذیرد که انسانی با توانایی های لایتنهایی مثل دکتر فاؤستوس بتوانند طبیعت واقعی انسان را به تصویر بکشند. بااینکه در هملت قبول می کند که انسان اشرف مخلوقات است و بی نهایت در استعداد، در همان هملت اضافه می کند که ضعف است نام تو ای انسان. دیدگاه واقع گرای شکسپیر با دیدگاه ایده آل گرای فاؤست نویسان مغایرت دارد و در یک دیدگاه واقع گرایانه، انسان را در یک بعد مرکزی و دارای توانایی های فرابشری نمی بیند. شکسپیر حتی در شاه لیر که یک حکمران بسیار پرقدرت را به تصویر می کشد، در عین حال نقش پدری با احساس انسانی را هم بر گردن آن حکمران قدرتمند می نهد. یعنی با آنکه شاه مرکز قدرت است و این قدرت را از گفتمان رایج پادشاهی و تخت میگیرد ولی ضعف های انسانی را هم داراست. شکسپیر به علت این عقایدش، که برای جامعه رنسانسی غیرمتعارف هم هست، نمی توانست خالق یک فاؤست نامه باشد.
آیا می توان بین شکسپیر و اگزیستانسیالیسم رابطه ای متصور شد؟
این رابطه را به این صورت می توان درک کرد که همین تصمیم گیری برای تعامل یا عدم تعامل می تواند یک دیدگاه اگزیستانسیالیستی تلقی شود. ولی این بدین معنا نیست که شکسپیر بدبین و پوچ گرا بود؛ بلکه به این معناست که انسان بعد از آنکه متوجه وضعیت زیست خود می شود، چه تصمیمی می گیرد و چه اقدامی برای برون رفت از موقعیت مواجهه با ناشناخته های زندگی می کند. بدین سبب بودن در آثار شکسپیر، معنای در دنیا افتادن به سبک اگزیستانسیالیست ها را ندارد. شکسپیر انسان را یک موجود فراموش شده نمی دانست؛ برخلاف فیلسوفان اگزیستانسیالیست که اعتقاد داشتند انسان بعد از آگاهی از فراموش شدگی خود به ناامیدی می رسد و در جهان یک غریبه است.
زندگی شاعرانه در وضعیت سخت
ولی از این منظر که انسان در زندگی روزمره خود و در دنیایی که برایش قابل فهم است، مواجه می شود با پدیده ای ناشناخته که نمی تواند آنرا بفهمد، برخورد انسان با این پدیده ناشناخته می تواند یک خوانش اگزیستانسیالیستی داشته باشد. اینکه انسان تصمیم بگیرد در این مواجهه با ناشناخته ریسک نکند و فقط جان سالم به در ببرد، یا به مقابله برخیزد. هایدگر این تصمیم محتاطانه در برخورد با ناشناخته ها را زندگی شاعرانه (Poetical dueling) می نامد.
بودن در آثار شکسپیر به مفهوم زیستن در برخورد با ناشناخته هاست، نه بودن به مفهوم "خلق شده" و "مخلوق فراموش شده". اینکه انسان در برخورد با ناشناخته ها از خودش نوعی تعامل نشان بدهد و این تعامل هنرمندانه و خلاق به شکلی باشد که زندگی فرد را از وادی پرخطر ناشناخته ایمن نگه دارد.
در سالهای اخیر صحبت هایی در خصوص نژادپرستانه بودن نمایشنامه اتللو شکسپیر به میان آمده است. به نظرشما آیا مفاهیم نژادپرستانه در این نمایشنامه وجود دارد؟
اتللوبیشتر نمایشنامه ای است درباره رانده شدگان و قربانیان گفتمانهای تعریف شده ساختار جدید اجتماع. لازم به ذکر است که در تراژدی اتللو فرد رانده شده بوسیله ساختاراجتماع در حقیقت تنها اتلو نیست بلکه به همان اندازه یا بیشترایاگو است. اتللو در غالب یک فرد غیربومی موفق، در جامعه ای نژاد پرست به تصویر کشیده شده که متاسفانه خود قربانی شتاب زدگی و برچسب گذاری فرهنگ غالب می شود. یعنی گفتمان نژادپرستانه در رد کردن سیاه پوستان و تصمیم آنی گرفتن درباره ایشان و برچسب زدن به آنها، چنان در جامعه تسلط دارد که حتی اتللوی سیاه پوست نیز این باور غالب اجتماعی را در خودش رشد داده است. وی انسانی است که قربانی شتاب زدگی و پیش داوری است.
شکسپیرهیچ جهت گیری مستقیمی ندارد و بدین سبب در این نمایشنامه نیز، هم ایاگو را داریم و هم اتللو را که قربانی های موازی و در عین حال متفاوتی هستند.
و فقط نمایشنامه اتللو اینطور نیست و تمام آثار شکسپیر حتی غزلیات او نیز دوقطبی بودن جوامع پیش مدرن اروپایی و تقسیم شدن مردم به دو گروه حاشیه ای و برجسته را نشان می دهند. اتللو با آنکه یک فرمانده قابل است ولی به علت سیاه پوست بودن نمی تواند رشد کند. ایاگو هم به همان اندازه قربانی است و منویات راستینش را محقق نشده می بیند. در شاه لیر هم پرداختن به مسئله تمایز و تبعیض کاملا مشهود است، حتی میان فرزندان یک پدر. در مکبث نیز گفتمان طبقه محور بین مکبث و شاه دانکن که نسبت خونی هم با یکدیگر دارند، به تصویر کشیده شده است.
در نمایشنامه های شکسپیر بارها زنان مردان را فریب داده و به ورطه نابودی می کشانند. آیا می توان این را نشانه ای از زن ستیزی به شمار آورد؟
اگر بخواهیم انصاف را رعایت نماییم، این گفتار خالی از همه جانبه نگری است. اگر تمام آثار شکسپیر را در نظر بگیریم، زنان فریب دهنده و نابودکننده مردان نیستند. بلکه در کمدی های شکسپیر زنان حتی غالبا نماینده جامعه ای ایده آل و پویا هستند؛ ولی متاسفانه زیر سلطه جامعه ای تک محور قراردارند. پس اگر در بعضی نمایشنامه های شکسپیر زنان به تعبیر برخی منتقدین توان نابودی و تخریب هم دارند، به علت زن ستیزی شکسپیر نیست؛ بلکه او می خواهد نشان بدهد که زنان قدرتمند و باذکاوتی مثل پورشیا هم می توانند وجود داشته باشند. زنانی با توانی افسانه ای، قابلیت هوشی ممتاز و نمادی از هنر و حقیقتی ناب مثل شخصیت هرمیون درکمدی قصه زمستان. پس اگر شکسپیر در مکبث یا رویای شب تابستان زنان را پر توان نشان می دهد، این نشانگر جنبه سمبلیک از حقیقت است، گوشزدی است به جامعه ای که گفتمان ثابتی را تعریف کرده و تک بعدی است و این توانمندی و خلاقیت زنانه را به کلی نادیده گرفته است. چنان زنانی در حقیقت سمبل امکانی جدید و احتمال و پیدایش های دیگر هستند.
در پایان، به نظر شما ویلیام شکسپیر در قرن ۲۱، همچنان شخصیتی زنده است؛ یا اینکه اجراهای جدید آثار او بیشتر جنبه خودنمایی دارند؟
با آنکه در قرن بیست و یکم زندگی می نماییم، ویلیام شکسپیر همچنان فردی حاضر و قابل استناد در متون، اجرا و حتی در هنرهای غیرنمایشی است. برای اینکه با وجود اینکه شکسپیر به لحاظ تاریخی یک انسان رنسانسی بوده، اما انسانی است برای تمام فصول. دلیل این امر را باید در رویکرد واقع گرایانه این مرد جستجو نماییم. او انسان را همانطور که هست نشان می دهد، نه آنطور که باید باشدو باید تعریف شود. در رنسانس انسان را به شکلی غیرواقعی به تصویر می کشیدند. چنین تصویر اغراق امیزی از انسان را در بین هم عصران او مثل کریستوفر مارلو می توانیم ببینیم.
اما شکسپیر هم زمان با ستایش انسان، ضعف او را هم نشان میدهد. او واقع گرا بود و درباره انسان و جهان همانگونه که هستند می نوشت. جهان هستی هم تا حالا به همان صورت باقی مانده است و پدیده های جهان شامل بی ثباتی، گذر زمان و مهمتر از همه رویکرد انسان در تقابل با ناشناخته ها، در همه اعصار تکرار می شوند.
از طرف دیگر، راز ماندگاری شکسپیر شاید این باشد که آرمان شهر شکسپیری برخلاف افلاطون شاعرانه است. او بعنوان یک طنزپرداز آزاد تمامی معانی تعریف شده و ثابت راانسان مدارانه و خالی از جهت گیری هنرمندانه بازنگری می کند. شکسپیر شاعری بود به مفهوم اخص کلمه شاعر؛ و با دیدی شاعرانه و غیرفلسفی به جهان می نگریست. بدین سبب اجراهای جدید اثار او نیز به اندازه حقیقت خود او شاعرانه پویا و هنرمندانه اند.
منبع: honareshahr.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب