گفتگوی مهر با كارگردان بانو قدس ایران -۲؛
عروس هایی که نمی خواستند همسر روحانی شوند
هنر شهر: مصطفی رزاق کریمی با اشاره به ظرفیت بالای خانواده حضرت امام(ره) برای ساخت روایت های مختلف سینمایی تاکید کرد که بانو قدس ایران را با نگاه سیاسی نساخته است.
خبرگزاری مهر -گروه هنر-نیوشا روزبان: مستند «بانو قدس ایران» آخرین ساخته مصطفی رزاق کریمی در زمینه سینمای مستند که بتازگی بصورت آنلاین در پلت فرم «هاشور» و در طرح «اکران حقیقت» که توسط مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی اجرائی شده است، به نمایش درآمد.
این مستند با توجه به این که برای نخستین بار به زندگی شخصی و دیدگاه های بانو خدیجه ثقفی همسر امام خمینی (ره) می پردازد، می تواند برای علاقه مندان به سینمای مستند همین طور کسانی که به تاریخ معاصر علاقه دارند، جذاب باشد. چونکه از نظر کارگردان این مستند روایتی از یکی از تاریخ های معاصر کشور است. مستندی که نخستین بار درهای بسته بیت امام (ره) را از دریچه دوربین برای مردم باز کرده است.
«بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق کریمی که برنده تندیس بهترین فیلم از یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» و منتخب سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر است، روایتی از زندگی بانو خدیجه ثقفی همسر امام خمینی (ره) را به تصویر می کشد.
مصطفی رزاق کریمی در بخش نخست گفتگوی خود با خبرگزاری مهر به تشریح چگونگی دعوت به پروژه و تحقیقات مقدماتی در رابطه با آن اشاره نمود. در ادامه بخش دوم و پایانی این گفتگو را می خوانید؛
* در فیلم به قسمتی از وقایع تاریخی قبل و پس از انقلاب اشاره می شود، وقایعی که امام خمینی (ره) به صورتی درگیر آن بودند. انتخاب این وقایع برای مستند بر چه اساس صورت گرفت؟
در واقع از قسمتی از وقایع تاریخی در مستند استفاده شده است که «خانم» نسبت به آن استدلال و نظر داشته است. البته این را هم باید مدنظر قرار دهیم که ما صدای زیادی از «خانم» نداشتیم اما نوشته ها بسیار زیاد بود. در حقیقت قسمتی از صداها مربوط به سوال هایی بود که حاج حسن آقا یا آقای بروجردی درباره تعدادی از مسائل پرسیده بودند. در مورد نوشته های وی باید بگویم که بیشتر درباره خاطرات و سختی هایی است که کشیده است. به هر حال هرکدام از وقایعی که در مستند آمده است برمبنای آنچه که بعنوان سند از «خانم» داشتیم انتخاب شده است و «بیت امام» نیز تذکر یا پیشنهادی در ارتباط با انتخاب این وقایع نداشت چونکه اعتماد کاملی به من برای ساخت فیلم داشتند.
البته برای مصاحبه با خانم دکتر زهرا مصطفوی دختر امام (ره) پس از اختتام فیلم در منزلشان دیدار کرده و فیلم را به وی نشان دادم، هرچند وی دوست داشت در فیلم صحبت کند اما ترجیح می داد که اول فیلم را ببیند و بعد تصمیم نهایی را برای حضور در مستند بگیرد. فرد دیگری هم که پس از فیلمبرداری به ما ملحق شد، خانم دکتر طباطبایی همسر حاج احمدآقا بود. در حقیقت وقتی این فیلم در جشنواره «سینماحقیقت» نمایش داده شد، روی سن اعلام کردم که فیلم هنوز ناقص است چونکه این ۲ نفر حضور نداشتند. در نهایت ۳ ماه طول کشید تا بتوانیم با این ۲ خانم گفتگو نماییم که با این کار فیلم به انتها رسید.
* هنگام تحقیق و پژوهش به مساله ای برخورد کرده بودید که بعنوان یک کارگردان دوست داشته باشید در مستند به آن اشاره کنید اما به دلیلهای خاص از آن کار منصرف شده باشید؟
در جواب این سوال باید بگویم، اینقدر این خانواده جای حرف دارند که تنها با یک فیلم نمی توان همه چیز را گفت. پسر بزرگ خانواده، آقا مصطفی یک قصه بسیار عجیبی دارد، زندگی حاج احمدآقا هم حرف های بسیاری دارد، زندگی شخصی امام خمینی (ره) مسائلی است که بسیار جای کار دارد و امیدوار هستم فیلمسازان به این فکر بیفتند تا در ارتباط با این مسائل کار کنند. حتی به چند نفر هم پیشنهاد دادم تا درباره حاج مصطفی فیلم بسازند. بعنوان یک کارگردان فیلم کم می سازم و شاید هر ۶ سال یک فیلم بسازم، اما می گویم واقعاً حیف است کارگردانان علاقمند باید به این موضوع ها ورود پیدا کنند. فکر می کنم در این مستند به زندگی «خانم» و امام (ره) پرداخته و به نتیجه گیری درستی هم رسیدیم، بگفته تعدادی از دوستان در نهایت این یک مستند عاشقانه هم هست.
اما این را هم باید بدانیم که نوشته های «خانم» آنقدر زیاد است که می توان بر طبق این نوشته ها یک فیلم مستقل ساخت. اما با توجه به این که «بانو قدس ایران» با درام مستند و نزدیک به سینما تولید شده تا مخاطب بتواند آنرا ببیند و خسته نشود تنها به قسمتی از زندگی «خانم» اشاره کرده ایم.
نوشته های «خانم» آنقدر زیاد است که می توان بر طبق این نوشته ها یک فیلم مستقل ساخت. اما با توجه به این که «بانو قدس ایران» با درام مستند و نزدیک به سینما تولید شده تا مخاطب بتواند آنرا ببیند و خسته نشود تنها به قسمتی از زندگی «خانم» اشاره کرده ایم مشکل اصلی که وجود دارد، تفکر سیاسی است. در حقیقت ما همه چیز را سیاسی می بینیم، حتی زمانی که یک نفر می خواهد مستندهایی درباره افراد خاص بسازد، برخی که بیشتر تفکر روشنفکری سوخته باقی مانده از گذشته دارند پیشنهاد می کنند که بطورمثال تو که در اروپا کار کرده ای چرا می خواهی چنین مستندی را بسازی؟ چه بسا هنگام ساخت مستندی درباره آقای جعفری بارها این حرف را به من زده اند. زمانی که تصمیم می گیرم فیلمی را بسازم ذهن سیاسی خودرا کنار می گذارم و ذهن انسان محور بودن خودرا به کار می گیرم تا یک اثر انسان محور بسازم کما این که هرکدام از آثاری که درباره شخصیت های مختلف ساخته ام همین گونه است. «بانو قدس ایران» که خود یک تز سنگین انسان محور و زن محور است. چیزی که در تاریخ ما کم دیده شده است که یک چنین زنی که همسر یک روحانی باشد و تا این اندازه حرف برای گفتن داشته باشد. تاکید می کنم مستندهایی که تا امروز ساخته ام مانند «خاطراتی برای تمام فصول» هرچند یک موضوع صد در صد سیاسی است اما کاملاً انسان محور تولید شده است.
* تاکید کردید که از دید سیاسی در مستندهای خود پرهیز می کنید، اما نگاه سیاسی حاکم بر جامعه موجب می شود که یک فیلم مانند «بانو قدس ایران» که تفکر و قسمتی از زندگی شخصی همسر رهبر انقلاب را به تصویر می کشد، به حاشیه ببرد. در روند ساخت این مستند تا چه اندازه تحت فشار فضای سیاسی روز جامعه بودید؟
مساله این است که تکلیف من بعنوان یک فیلمساز با خودم روشن است، در حقیقت من ابزار ساخت فیلم سیاسی ندارم، ساخت فیلم با هر موضوعی نیاز به یک ابزار و تفکر خاص دارد و من بلد نیستم فیلم سیاسی بسازم، من یک قصه سرا هستم و تمام تلاش خودرا می کنم زندگی را در آثارم به تصویر بکشم، چونکه اگر در یک اثر زندگی نباشد تبدیل به یک اثر تکنیکال و یا یک نوع لگد زدن اجتماعی یا سیاسی می شود.
* باتوجه به خاطرات «خانم»، رابطه و احساس وی با آقا مصطفی پررنگ تر به تصویر کشیده شده است، این مساله درباره چگونگی مرگ وی بیشتر نمود پیدا کرده است اما درباره مرگ احمدآقا تنها به این اشاره می کند که فوت کرده است، آیا پرداختن به مرگ این دو نفر در مستند به سبب نوع رابطه «خانم» با فرزندانش بوده است؟
در واقع «خانم» زندگی در قم را دوست نداشته است و تنها به خاطر امام (ره) و با توجه به این که ایشان را دوست داشت، به قم رفته است. «خانم» از زندگی در این شهر خاطره خوبی ندارد، در چنین شرایطی مصطفی به دنیا می آید و فرزندش همه چیزش می شود. مصطفی فرزند اول «خانم» بود و با او لحظه به لحظه زندگی کرده است. البته مصطفی از نظر شخصیتی خاصیت های خاص خودرا داشته، آدمی بوده که طنز و شلوغی خاص خودرا داشت و «خانم» شخصیت او را دوست داشت. از جانب دیگر مصطفی عالم بزرگی هم بوده و همیشه «خانم» به احترام ورود آقا مصطفی از جا بلند می شده است. به صراحت می توان می اظهار داشت که آقا مصطفی برای «خانم» ارزش دیگری داشته است، بنا بر این خود قصه و تحقیق می اظهار داشت که آقا مصطفی بسیار مهم می باشد، حتی «خانم» پس از فوت آقا مصطفی ضربه بسیار شدیدی از نظر روحی می بیند.
* انتخاب فرزندان و نوه های «خانم» برای حضور در این مستند بر چه اساس صورت گرفت؟
یکی از مسائلی که در طول تحقیق به آن پرداختیم شخصیت شناسی افراد بود. نمی گویم این شخصیت شناسی صد در صد درست بود اما به واقعیت بسیار نزدیک بود. در تحقیقات به این نتیجه رسیده بودیم که با کدام یک از اعضای خانواده گفتگو نماییم، البته افراد بیشتری را از اعضای خانواده برای ساخت مستند در نظر داشتم که متاسفانه این اتفاق رخ نداد. در حقیقت پس از فوت پدر و مادر خانواده پراکنده می شوند و نمی توان انتظاری از آنها داشت. البته برخی از افراد مانند دختر بزرگ امام (ره) یا خانم حائری برایشان سخت بود که برای فیلمبرداری بیایند اما با تاکید ما در مستند حضور پیدا کردند. البته این را هم می دانستیم که حضور برخی از افراد خانواده نمی تواند حرف خاصی را برای مستند به همراه داشته باشد و زمانی که گفتند که نمی آییم چندان از غیبت آنها اذیت نشدیم البته دوست داشتیم که باشند اما خب آنها تمایلی نداشتند.
بسیار دوست داشتم که حسین آقا، فرزند آقامصطفی در این مستند حضور داشته باشد، ما ۲ بار به دفتر وی در قم رفتیم اما به سبب این که خسته بود نتوانستیم با وی ملاقات نماییم. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که یا علاقه ندارد یا خسته بود که دوست ندارد ما را ببیند. چیزی که برای من بسیار جالب بود و در تحقیق به آن رسیده بودیم، این بود که «خانم» حسین آقا را بسیار دوست داشت و این شخص می توانست قصه های بسیاری را از رابطه بین خود و «خانم» برای ما بگوید تاکید می کنم که همه اعضای خانواده هم دیگر را بسیار دوست داشتند، آقای ثقفی برادر «خانم» در قسمتی از این مستند می گوید از شخصیت امام (ره) بعید بود، اما گاهی می گفتند که اگر کسی را دوست دارید به او بگویید. اگر این عشق و دوست داشتن وجود نداشت، «خانم» به سختی می توانست این شرایط را تحمل کند. اختر خانم دوست «بانو» می گوید امام (ره) و «بانو» واقعاً همدیگر را دوست داشتند و یک حال و هوای خاصی بین آنها وجود داشت و امام (ره) همیشه دوست داشتند که با «خانم» همکلام شوند.
* از این میان فردی بود که دوست داشته باشید در مستند حضور داشته باشد اما موفق نشدید که آنرا راضی کنید؟
بسیار دوست داشتم که حسین آقا، فرزند آقامصطفی در این مستند حضور داشته باشد، ما ۲ بار به دفتر وی در قم رفتیم اما به سبب این که خسته بود نتوانستیم با وی ملاقات نماییم. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که یا علاقه ندارد یا خسته بود که دوست ندارد ما را ببیند. چیزی که برای من بسیار جالب بود و در تحقیق به آن رسیده بودیم، این بود که «خانم» حسین آقا را بسیار دوست داشت و این شخص می توانست قصه های بسیاری را از رابطه بین خود و «خانم» برای ما بگوید، البته حسین آقا می دانست که من برای ساخت این فیلم به دنبال بحث سیاسی نبودم، اما موفق نشدیم که با وی صحبت نماییم.
ارتباط پیدا کردن با خانم حائری هم کمی سخت بود، وی هم اکنون تنها زندگی می کند، پسرش حسین آقا که در قم زندگی می کند، تیم تحقیق پس از جستجو از موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) و حاج حسن آقا، وی را پیدا کردند. زمانی که هم می خواستیم با خانم حائری گفتگو نماییم به من اظهار داشت که چرا باید به شما اعتماد کنم گفتم تا الان همه برای این مستند به من اعتماد کرده اند و خوشحال می شوم که شما هم اعتماد کنید. در حقیقت صحبت با خانم حائری وزن خوبی را برای مستند به همراه داشت. هرکدام از دختران و عروس های «خانم» در مورد سختی هایی که در ایران و نجف پشت سرگذاشته بودند، صحبت کرده اند. جالب این است که هیچکدام از عروس ها مانند خود «خانم» نمی خواستند همسر یک روحانی شوند، اما در نهایت این را می دانستند که همراه با امام (ره) بودن سختی هایی را به همراه دارد. در این میان امام (ره) نظرهای خاص خودرا درباره سبک زندگی داشتند که در فیلم هم به آن اشاره شده است، بعنوان مثال امام (ره) علاقه ای به استفاده از یخچال نداشتند و آقا مصطفی به دور از چشم امام (ره) برای خانه یخچال خریده بود. امام (ره) شخصیتی بودند که از هر نظر چه سیاسی و چه اجتماعی تحت فشار بودند اما «خانم» طی این سال ها همیشه در کنارشان بوده و وا نداده است.
* شخصیت اصلی این مستند یک زن است بنا بر این باید نگاه زنانه برای چگونگی روایت داستان مورد توجه قرار می گرفت، تا چه اندازه رسیدن به این فضای زنانه سخت بود؟
البته که به تصویر کشیدن چنین نگاهی در یک مستند خیلی مشکل است، اما با تحقیقاتی که انجام داده بودم از یک جایی دیگر می دانستم زنانه بودن یک اثر در شکل اجرائی آنست، این نگاه در نحوه مستقر کردن دوربین، دیدن فضاها و غیره است و ما به این مساله بسیار توجه کردیم که خوشبختانه در فیلم درآمده است.
* هر چند «بانو قدس ایران» در بخش مسابقه جشنواره «سینماحقیقت» پذیرفته شده بود، اما در طول برگزاری این جشنواره ناگهان اعلام گردید که این مستند از بخش مسابقه خارج شده است، آن زمان شنیده می شد که بیت امام (ره) اجازه نمایش این مستند را صادر نکرده است. دلیل این اتفاق در آن دوره از جشنواره چه بود؟
واقعیت این است زمانی که ساخت یک فیلم را به انتها می رسانم، دیگر برای من مهم نیست که چه اتفاقی مقرر است برای آن رخ دهد، این که تهیه کننده تمایل به نمایش آن دارد یا خیر و یا هر تصمیمی که بخواهد برای آن بگیرد، مهم نیست. در حقیقت بعنوان یک کارگردان تمام تلاش خودرا می کنم تا یک اثر را به خوبی تولید کنم، اما پس از آن دیگر به دنبال این نیستم که چه اتفاقی مقرر است برای فیلم رخ دهد. حتی اگر هم مساله ای پیش بیاید به دنبال ایجاد جنجال باردیگر نیستم. آن زمان وقتی اعلام نمودند که این مستند را در جشنواره نمایش نمی دهیم، دیگر پیگیری نکردم و هنوز هم نمی دانم این اتفاق برای چه و با تصمیم چه کسی افتاد. اما این را هم به خاطر دارم که در روز آخر باردیگر اعلام نمودند که می خواهند فیلم را در یک سالن کوچک نمایش دهند، در نهایت باتوجه به استقبالی که برای دیدن این فیلم شده بود، تصمیم گرفته شد تا «بانو قدس ایران» را در سالن بزرگ نمایش دهند.
برای من جذاب بود که در این اکران، جوان هایی از اقشار مختلف جامعه چه موافق و چه مخالف یک جریان و تفکر خاص، زمانی که سالن را ترک می کردند با فکر آنجا را ترک می کردند، می دیدم که تعدادی از تماشاگران یک بغضکی کرده بودند، جوان هایی که اگر قرار بود از ظاهرشان قضاوت کنید نمی توانستید تصور کنید که آنها بتوانند با چنین سوژه ای ارتباط برقرار کنند. درواقع این واکنش ها نشان داد که در ساخت این مستند موفق بودم و نگاهی جناحی و سیاسی به آن نشده است و یک اثر انسان محور است.
* این که مطرح می کنید پس از ساخت یک فیلم، دیگر به آینده آن فکر نمی کنید کمی عجیب است، چونکه به طور معمول کارگردانان دوست دارند اثرشان توسط مخاطب دیده و بازخورد آنرا دریافت نمایند.
باید بگویم که من تجارت فیلم را نمی شناسم و زندگی بسیار ساده ای دارم. در حقیقت فیلم را بعنوان یک حرفه یاد گرفته ام، تعدادی از کارگردانان علاقمند هستند تا فیلم های خودرا در فستیوال های مختلف نمایش دهند و آثارشان را از این طریق به فروش می رسانند. اما من بعنوان کارگردان هیچ تجارتی بلد نیستم، یعنی یاد نگرفته ام که فیلمم را بزنم زیر بغلم و بطورمثال به ۱۰ کشور ارائه دهم. در طول سال ها فعالیت خود هیچ وقت فیلم سفارشی نساخته ام، همیشه به من پیشنهاد شده حالا یا قبول کرده ام یا نه. زمانی هم که ساخت یک فیلم را می پذیرم تمام تلاش خودرا می کنم تا آنرا به نحو احسن به انتها رسانم. حالا این که تهیه کننده پس از اختتام ساخت، با فیلم چه می کند، مربوط به خود فرد است. هیچ وقت شریک ساخت یک فیلم نشده ام تا نگران بازگشت سرمایه اثر باشم. بعنوان یک کارگردان یک آورده و نگاهی دارم که بر طبق آن فیلم را تولید می کنم.
* قبل از این اعلام نموده بودید که «بانو قدس ایران» روایت شخصی شما نیست، اگر قرار بود این فیلم را با روایت شخصی خود جلوی دوربین ببرید آن را به چه صورت می ساختید؟
در واقع هنرمند بودن ۲ حالت دارد، بعنوان مثال بعنوان کارگردان می توانم «بانو» را مصداقی قرار دهم تا افکار و رنگ و بوی خودرا در پرداخت ارائه دهم و برای آن جنجال درست کرده یا هنرمند خاصی شوم و از آن طریق خودرا بعنوان سازنده با اهمیت تر از «بانو» نشان دهم. یک موقع دیگر می توانم با پژوهش همراه شوم در این شرایط دیگر فیلم شخصی خودرا نمی سازم. در حقیقت تا امروز هیچ فیلم شخصی نساخته ام، اگر بخواهم تنها اثری که شاید کمی آنرا شخصی دانست و خودرا در آن عجین بدانم، «خاطراتی برای تمام فصول» است، اما در فیلم های دیگرم با سوژه همراه شده ام. زمانی که درباره یک سوژه پژوهش می کنید دیگر حق ندارید نظر شخصی درباره موضوع دهید و تنها باید شنونده و محقق خوبی باشید و به هرچه در پژوهش به آن می رسید احترام بگذارید، چه قبول داشته باشید چه نه.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب